Idee: het vak Zelfkennis op school

Waarom is er op de middelbare school geen vak over menselijk gedrag? Waarom helpen we kinderen wel met hun Franse uitspraak en niet met het verwoorden van hun emoties? Is het ‘word wie je bent’ van Nietzsche ingewikkelder dan E=mc2 van Einstein? Is kennis van chemische reacties tussen twee stoffen belangrijker dan kennis van de reacties in je hersenen? Wat hebben we eraan wanneer we kinderen volstoppen met sommen en formules, terwijl ze na de les pesten en gepest worden op het schoolplein? Terwijl ze geen enkel idee hebben waarom dat gebeurt?

Wat mij betreft wordt het hoog tijd voor het vak Zelfkennis op school. Wellicht al inleidend in de laatste twee jaren van de basisschool, maar in ieder geval in het middelbaar onderwijs. Een serieus vak, net zo belangrijk als wiskunde of Nederlands. Minstens drie uur per week. Van vmbo tot gymnasium. Want kennis van natuurkunde, Frans en wiskunde is nuttig, maar jezelf kennen is van levensbelang. Voor het individu, de maatschappij; voor een mooiere wereld. We moeten kinderen niet alleen opleiden voor de arbeidsmarkt, maar voor het leven. Zeker nu ‘werk voor iedereen’ steeds onzekerder wordt. En gewoon, omdat het leven veel meer is dan alleen werk, een mens veel meer is dan alleen een werkgever of werknemer.

Waarom Zelfkennis?
Veel mensen leren zichzelf pas kennen na een forse crisis. Vaak op latere leeftijd, wanneer de opvoeding van hun eventuele kinderen al gevorderd of zelfs voltooid is. Nadat ze vastgelopen zijn in een burn-out, depressie, midlife- of andere crisis, komen ze zichzelf tegen. Bijna letterlijk. En dan blijkt niet zelden dat ze heel iemand anders zijn dan ze altijd dachten. Anders dan ze zichzelf jarenlang hebben wijsgemaakt. Heel logisch, want wat hebben volwassenen van nu eigenlijk meegekregen aan zelfkennis op school of in hun opvoeding? En wat hebben ze dan eigenlijk doorgegeven aan hun kinderen?

Elk mens heeft veiligheid als basisbehoefte, zeker kinderen. We zijn van oudsher prooidieren, altijd alert en niet voor niets levend in groepen. Dan sta je sterker. Om je als kind veilig te voelen, leer je jezelf van alles aan. Vaak onbewust. Je vormt gedachtes en gedragspatronen om je veilig te wanen. Om bij de groep te horen. Thuis, op school, op de sportclub, en vroeger of later bij een religie of politieke stroming bijvoorbeeld. Kinderen ontwikkelen trucjes, overlevingsmechanismen. Vaak gebaseerd op de eigen interpretatie van ‘wat anderen wel niet van ze zullen denken of vinden’. Gewenst gedrag vertonen is immers erg belangrijk om bij een groep te horen. En heftige gebeurtenissen, en de daarbij horende emoties, worden vaak weggestopt of weggeredeneerd. Want die voelen als je jong bent erg onveilig.

Later, wanneer je volwassen bent en relatief veilig, krijg je steeds meer last van die vroeg-aangeleerde mechanismen. Ze hebben zich in je systeem ge-etst als diepe sporen. Dan loop je op je 45e tegen een idee over jezelf aan dat je op je 5e onbewust hebt gevormd. En wat je 40 jaar lang hebt volgehouden. En kom daar nog maar eens vanaf. Jezelf ontwikkelen, met of zonder crisis, is in mijn overtuiging dan ook meer afleren dan aanleren. En ook die weggestopte gebeurtenissen en emoties komen vaak in alle heftigheid naar boven. Hier valt nog veel meer over te vertellen, vanuit allerlei gezichtspunten en disciplines. Maar laat ik het als volgt samenvatten: voorkomen is beter dan genezen. Laat kinderen zich meer bewust vormen in plaats van onbewust. Laat kinderen minder zaken aanleren die ze later moeten afleren, het bekende ‘dicht bij jezelf blijven.’ En leer ze omgaan met emoties. Dan kunnen we enorm veel problemen tegengaan, op alle niveaus in de maatschappij. Vandaar mijn roep om het vak Zelfkennis.

Hoe ziet dat vak Zelfkennis er dan uit?
Zelfkennis kan een breed vak worden. Het gaat over de werking van onze hersenen. Over onze natuurlijke behoefte aan veiligheid en tot welk gedrag dat leidt. Over het voelen van, en omgaan met, emoties. Over het bewuste en onbewuste. Over de balans tussen drukte en rust, tussen jezelf aanpassen en jezelf blijven. Over omgaan met onzekerheid, waar elk kind mee te maken heeft. En over nog veel meer. Het barst van de bedrijven en bedrijfjes, met bijna evenzovele methoden, die je helpen om jezelf te leren kennen. Inhoud is er genoeg voorhanden. Maar die dienstverlening is bijna allemaal gericht op volwassenen. Die vaak ook nog eens ‘tegen zichzelf zijn aangelopen’. Laten we het voor zijn. En laten we de vele kennis die er is, beschikbaar maken voor alle kinderen. Zo vroeg mogelijk, op school.

Hoe krijgen we Zelfkennis op de scholen?
Onderwijsontwikkeling ging de laatste decennia over veel aspecten. Bijvoorbeeld over de school- en klassengrootte. Lerarensalarissen. Over nieuwe methodieken voor bestaande vakken. De samenstelling en duur van brugklassen. Over wel of geen speciaal onderwijs. Maar het ging niet of nauwelijks over de basisvakken. Mijn zoon deed vorig jaar eindexamen VWO met hetzelfde vakkenpakket als mijn opa destijds op de HBS. Alsof er de afgelopen eeuw niets veranderd is. De vele ontwikkelingen, die zich steeds sneller opvolgen, lopen niet alleen langs de lijnen van de wiskunde, natuurkunde, moderne talen, scheikunde en aardrijkskunde. Het gaat bijvoorbeeld om technologie als internet en smartphones en vooral de effecten daarvan op de maatschappij. Over de sociale en psychologische aspecten daarvan. Toen mijn opa jong was, bestond het woord burn-out niet. Nu hebben miljoenen Nederlanders ermee te maken. Op steeds jongere leeftijd.

Ik ben voorstander van een vak op school over het mens-zijn; de naam Zelfkennis kun je beschouwen als werktitel. Ik zou het geweldig vinden wanneer hier enthousiasme over ontstaat . Wanneer er dus draagvlak voor komt in de maatschappij. Ik word helemaal blij wanneer ook beslissers in de politiek en het onderwijs de noodzaak ervan inzien en er werk van gaan maken. En wanneer mensen zich melden met goede ideeën over de inhoudelijke vorm van dit vak.

In de huidige tijd kan een idee gaan groeien wanneer het wereldkundig wordt gemaakt op social media. Bij deze. Dus, bij enthousiasme, reageer erop, deel het. Scherp het idee aan, vul het verder in, ga ermee aan de haal, whatever. Kijken hoe ver we komen!